برای هر کتابی، تعریف، موضوع و غایتی تعیین کرده‏اند. اکنون قرآن به عنوان موضوع سخن، پیش روی ماست. پرداختن اجمالی به برخی از واژه‏های دخیل در تعریف، موضوع و غایت آن، چشم‏انداز بحث را درباره این هدیه آسمانی، روشن می‏سازد.
متواضعانه در برابر قرآن، باید اعتراف کرد که این کتاب، بی‏نیاز از تعریف بشر است. کتابی که خود و مخاطبان ظاهر و باطن آن، بهتر از هر کسی، آن را معرّفی کرده‏اند؛ چه اینکه تعریف ما فراتر از این نمی‏رود که «قرآن، مجموعه آیات و سوری است که بر پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم وحی شده است تا به مردم ابلاغ و تعلیم شود و آنان با عمل به آن، هدایت و رستگار گردند».
اما قرآن، خود را «عظیم»، «کریم»، «مجید»، «حکیم» (حکمت‏آموز)، «شکست‏ناپذیر»، «آشکار»، «غیر ذی عوج»، «شفا» (برای دردهای فکری، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، خانوادگی، اقتصادی و...)، سراسر نور و روشنایی، ضامن سعادت و سرچشمه هدایت انسان، بیانگر همه بایدها و نبایدها و گشاینده گرهها معرفی می‏کند که با همه ناپیدایی ژرفای آن، زیباترین سخن است؛ سخنی که بازخوانی پی‏درپی آن، از حلاوت و جذّابیت آن نمی‏کاهد و انسان مادی را در آسمان معنویت و جاودانگی به پرواز درمی‏آورد و سیمای زندگی پاکیزه و چگونه زیستن را به او می‏نماید.
از سخن پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم همین هشدار بس است که: «هرگاه فتنه‏ها چون شب تار، شما را احاطه کرد، به قرآن روی آورید؛ چرا که شفاعتش پذیرفته و گزارشش از اعمال بندگان، تصدیق می‏شود. هر که قرآن را پیشوای خویش قرار دهد، او را به بهشت رهبری کند و هر کس آن را پشت سر اندازد، به دوزخش کشاند».(1)
در سخنان امیرالمؤمنین، علی علیه‏السلام قرآن این‏گونه توصیف شده است: «در قرآن، علوم آینده و اخبار گذشته آمده است، دوای دردها و نظم امور در قرآن است».(2)
«قرآن، دریایی است که قعر آن دست‏یافتنی نیست، بنایی است که پایه‏هایش سست نمی‏شود و داروی شفابخشی است که بیماری در پی ندارد».(3)
«قرآن، عزّتی است که شکست ندارد و حقّی است که خوار نمی‏شود»(4) و «کسی با قرآن ننشست، مگر آنکه از انحرافش کاسته و بر هدایتش افزوده شد».(5)

موضوع قرآن، انسان است؛ از هر جنس، نژاد و طبقه‏ای و در هر زمان و مکانی. این مسئله، از خطابهای عام قرآن به خوبی استفاده می‏شود. واژه «ناس» که حدود 238 بار، «أیّها الناس» 21 بار، «یا بنی آدم» پنج بار و «إنسان» 65 بار در قرآن آمده است.
همان انسانی که خداوند، او را جانشین خود در زمین، پذیرای امانت سنگین خداوندی، برخوردار از اندیشه، همراه با دانشی که می‏تواند حق را از باطل بازشناسد، محور عالم آفرینش و دارای کرامت معرّفی کرده است.

هدف و غایت قرآن، «فلاح» انسان است. واژه «فلاح» در اصل به معنای شکافتن و بریدن است و سپس به هر نوع پیروزی و رسیدن به مقصد و خوشبختی اطلاق شده است. به عبارت دیگر، فلاح، چیزی است که لازمه آن، رهایی از شرور و دستیابی به خیر و صلاح است و فراتر از رهایی از موانع، رسیدن به مقصود را نیز دربردارد.(1)
کشاورز را «فلاّح» می‏گویند، زیرا زمین را با زراعت، می‏شکافد و از بایر بودن می‏رهاند و آباد می‏کند. فلاح در معنای وسیع خود، شامل پیروزی مادی و معنوی می‏شود.
راغب اصفهانی می‏گوید: فلاح دنیوی در سه چیز خلاصه می‏شود: بقا، غنا و عزّت. فلاح اُخروی نیز در چهار چیز است: بقای بدون فنا، بی‏نیازی بدون فقر، عزّت بدون ذلّت و علم خالی از جهل.

قرآن، راه رسیدن به فلاح را نیز معرّفی می‏کند و آن در یک کلمه، عبارت است از «اصول ارزشهای اسلامی» که شامل موارد زیر می‏شود:
1. ایمان: نخستین و مهم‏ترین ارزش و ابزار رسیدن به «فلاح»، سرمایه «ایمان» است؛ یعنی اعتقاد به خدا، پیامبران، وحی، غیب و قیامت. بدون این ایمان، هیچ تلاش و حرکتی، به «فلاح» نمی‏انجامد. خداوند با صراحت می‏فرماید: «قد أفلح المؤمنون».(2)
2. معرفت و دانش: «یرفع اللّه‏ الذین آمنوا منکم و الذین أوتوا العلم درجات».(3)
3. تقوا: بی‏شک، در سر راه مؤمن، موانع و سدهایی وجود دارد که بدون عبور به سلامت از آنها به مقصد نمی‏رسد. تقوا سلاحی است که راه را برای انسان تا رسیدن به فلاح، هموار می‏سازد؛ لذا قرآن با صراحت اعلام می‏کند: «و اتّقوا اللّه‏ لعلّکم تفلحون».(4)
4. مبارزه با «نفس» و خودسازی: هیچ عاقلی تردید نمی‏کند که انسان ناپخته و آلوده به انواع آفات و رذایل روحی، به بارگاه الهی راه نمی‏یابد و به پیروزیهای مادی و معنوی نمی‏رسد. تهذیب و تطهیر «نفس»، انسان را برای رستگاری آماده می‏سازد: «و نفس و ما سوّاها فألهمها فجورها و تقواها قد أفلح من زکّاها و قد خاب من دسّاها».(1)
5 . زهد و عدم دلبستگی به دنیا: ذخیره شدن به زخارف مادّی و زرق و برقهای دنیوی و دلبستگی به آن، موجب دلبستگی انسان به ملک و دوری از ملکوت می‏شود. مبارزه با تمایلات طبیعت و نفس انسان باعث آن می‏شود که بتواند از «عالم ملک» جدا و به طرف «عالم ملکوت» پرواز کند. لذا قرآن می‏فرماید: «و من یوق شحّ نفسه فأولئک هم المفلحون».(2)
6 . مبارزه با خصم: شرط اساسی برای تحقّق عبودیت خداوند در جامعه، وجود «امنیّت» است و طبیعی است که بخش عمده‏ای از «امنیّت» از راه جهاد با خصم درونی و بیرونی محقّق می‏شود. امر به معروف و نهی از منکر، همان وسیله و ابزاری است که چنین امنیّتی را در جامعه فراهم می‏کند و فضای جامعه را برای حرکت انسان به طرف «فلاح» متناسب می‏سازد. قرآن در این باره می‏فرماید: «و لتکن منکم أمّة یدعون إلی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و أولئک هم المفلحون».(3)